Temel Kavramlar: Menşe ve Serbest Dolaşım
Gümrük Birliği ve Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) arasındaki en temel fark, "serbest dolaşım" ve "menşe" kavramlarıdır. Bu bölüm, iki kavram arasındaki kritik ayrımı ve kullanılan belgeleri netleştirmeyi amaçlamaktadır.
Serbest Dolaşım (A.TR Belgesi)
AB-Türkiye Gümrük Birliği, sanayi ürünleri için "serbest dolaşım" esasına dayanır. Bu, bir ürünün menşei ne olursa olsun (AB, Türkiye veya üçüncü bir ülke), Birlik içinde bir kez ithalat vergileri ödendikten sonra gümrük vergisi olmadan serbestçe hareket edebilmesi anlamına gelir.
- Kapsam: Sanayi ürünleri ve işlenmiş tarım ürünleri.
- Belge: A.TR Dolaşım Belgesi.
- Anahtar Prensip: Ürünün menşei değil, Gümrük Birliği içindeki statüsü önemlidir. Üçüncü ülkelerden gelip vergileri ödenen ürünler de bu kapsama girer.
Tercihli Menşe (EUR.1 / EUR.MED)
Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA), taraf ülkeler "menşeli" ürünler için gümrük vergisi indirimi veya muafiyeti sağlar. Bir ürünün menşeli sayılabilmesi için, STA'da belirtilen katı menşe kurallarını karşılaması gerekir.
- Kapsam: STA'da tanımlanan tüm ürünler (tarım ürünleri dahil).
- Belge: EUR.1, EUR.MED Dolaşım Belgeleri veya Fatura Beyanı.
- Anahtar Prensip: Ürünün nerede "üretildiği" veya "yeterli işçilik gördüğü" esastır. Sadece serbest dolaşımda olması yeterli değildir.
Menşe Simülatörü (Örnek Olay)
Bu bölümde, bir ürünün menşe statüsünün nasıl belirlendiğini "Akıllı Kitaplık" örneği üzerinden inceleyeceğiz. Farklı ülkelerden gelen girdilerin ve menşe kümülasyonu kurallarının nihai ürünü nasıl etkilediğini adım adım görelim.
Menşe Hesaplama Adımları (Türkiye-G. Kore STA)
"Akıllı Kitaplık" Ürün Bileşimi:
- Türkiye Menşeli Ahşap Panel: %40
- Güney Kore Menşeli Mekanizma: %20
- Almanya Menşeli Sensör: %30
- Diğer (İşçilik vb.): %10
1. Girdileri Tanımla:
- Türkiye Menşeli Ahşap Panel: %40 (Menşeli)
- Güney Kore Menşeli Mekanizma: %20 (Menşeli - Kümülasyon)
- Almanya Menşeli Sensör: %30 (Menşesiz)
- Diğer (İşçilik vb.): %10 (Menşeli)
2. Kümülasyonu Uygula:
Türkiye-G. Kore STA'sı taraf ülke olduğu için, G. Kore menşeli girdi "menşeli" kabul edilir (bilateral kümülasyon).
3. Toplam Menşeli Oranı Hesapla:
40% (TR) + 20% (KR) + 10% (TR) = 70%
4. Sonuç:
Toplam menşeli katkı oranı (%70), birçok STA'nın gerektirdiği değer kuralını (genellikle %40-60 arası) fazlasıyla karşılar. Aynı zamanda, menşesiz girdi (%30), genellikle izin verilen tolerans sınırlarının üzerinde olsa da, toplam değer kuralı sağlandığı için ürün TÜRKİYE MENŞELİ sayılır ve tercihli rejimden faydalanabilir.
STA Karşılaştırma Analizi
Türkiye'nin en büyük ticaret ortağı AB ile olan Gümrük Birliği ve önemli bir STA ortağı olan Güney Kore ile olan ticaret anlaşmasının kullanım oranları neden farklı? Bu bölüm, istatistikleri ve olası nedenleri ortaya koyuyor.
Türkiye'nin İhracat Payları (2023)
TÜİK verilerine göre, 2023 yılında Türkiye'nin toplam ihracatının yaklaşık %40'ı AB ülkelerine, %5'i ise Güney Kore'ye yapılmıştır.
Anlaşma Kullanım Oranları (İthalat)
Aynı yıl içinde AB'den yapılan ithalatın yaklaşık %80'i A.TR Dolaşım Belgesi ile gerçekleşirken, Güney Kore'den yapılan ithalatın sadece %30'u EUR.1/Fatura Beyanı ile tercihli rejimden faydalanmıştır.
Analiz ve Yorum
Yukarıdaki veriler, Gümrük Birliği'nin (A.TR ile) çok yüksek bir oranda kullanıldığını, Güney Kore STA'sının (EUR.1 ile) ise potansiyelinin altında kaldığını gösteriyor. Bunun temel nedenleri:
- Kolaylık Farkı: Gümrük Birliği'ndeki "serbest dolaşım" (A.TR) prensibi, katı menşe ispatı gerektirmez ve çok daha basittir.
- Kural Karmaşıklığı: STA'lardaki menşe kuralları (GTİP değişikliği, değer oranı vb.) karmaşık olabilir. Özellikle G. Kore'den ithal edilen teknolojik ürünlerdeki üçüncü ülke menşeli (örn. Çin) bileşenler, menşe kazanımını zorlaştırabilir.
- Farkındalık ve Strateji: Firmaların STA'ların sunduğu avantajlar ve karmaşık kurallar konusundaki farkındalığı daha düşük olabilir.
Firmalar için çıkarım: AB ile ticarette A.TR kullanımı standart bir işlemken, G. Kore gibi STA ülkeleriyle ticarette menşe kurallarını dikkatle analiz etmek ve proaktif davranmak, önemli bir rekabet avantajı sağlayabilir.
Örnek Olay İncelemeleri
Dış ticarette sıkça karşılaşılan ancak kafa karıştırıcı olabilen iki önemli konuyu daha yakından inceleyelim: Pan-Avrupa-Akdeniz (PAM) Kümülasyon Sistemi ve tekstil sektörüne özgü menşe kuralları.
Pan-Avrupa-Akdeniz (PAM) Kümülasyonu Nedir?
PAM, AB, EFTA, Türkiye ve bazı Akdeniz ülkelerini içeren geniş bir ticaret bölgesidir. Bu sistemin en büyük avantajı, "çapraz kümülasyon" (diagonal cumulation) imkanı sunmasıdır.
Örnek Senaryo:
Türkiye'de bir firma, Mısır (PAM üyesi) menşeli kumaş ve Sırbistan (PAM üyesi) menşeli iplik kullanarak bir ceket üretiyor ve bu ceketi İsviçre'ye (PAM üyesi) ihraç ediyor. Normalde Mısır ve Sırbistan menşeli girdiler menşesiz sayılırdı. Ancak PAM sistemi sayesinde, bu girdiler de Türk menşeli gibi kabul edilir ve ceket, kümülasyon yoluyla menşe kazanarak İsviçre'ye tercihli rejimle (vergisiz) girebilir.
Kritik Noktalar:
- İlgili tüm ülkeler (Türkiye, Mısır, Sırbistan, İsviçre) arasında aynı menşe kurallarını içeren STA'lar yürürlükte olmalıdır.
- Menşe ispatı için standart EUR.1 yerine EUR.MED belgesi kullanılır.
- Bu sistem Gümrük Birliği'nin ötesinde, daha geniş bir coğrafyada tedarik zinciri optimizasyonu sağlar.
Tekstil Sektöründe Özel Menşe Kuralı Yorumlama
Kural: "Menşesiz iplikten üretilmiş olması koşuluyla menşe kazanır."
Bu kural, tekstil sektöründe sıkça rastlanan ve "yeterli işçilik" kriterini tanımlayan spesifik bir kuraldır. Gömlek gibi bir ürünün menşe kazanabilmesi için gereken dönüşüm seviyesini belirtir.
Kuralın Anlamı ve Stratejik Etkisi:
- İthalat Esnekliği: Firma, ipliği herhangi bir ülkeden (örneğin Çin, Hindistan) ithal edebilir. İpliğin menşei önemli değildir. Bu, maliyet avantajı sağlar.
- Zorunlu Yerli Üretim Aşaması: Kural, "iplikten" üretimi şart koşar. Bu demektir ki, menşesiz iplik Türkiye'de kumaşa dönüştürülmeli (dokuma/örme) ve ardından bu kumaştan gömlek dikilmelidir. Yani, kumaş ithal edip sadece dikim yapmak menşe kazandırmaz.
- Katma Değer Yaratma: Bu kural, iplik tedarikinde esneklik sunarken, tekstil üretim zincirinin en önemli katma değerli kısımlarının (kumaş üretimi ve konfeksiyon) Türkiye'de kalmasını teşvik eder ve yerel sanayiyi korur.